Nghĩa vụ của chủ hộ kinh doanh

Nghĩa vụ của chủ hộ kinh doanh theo Luật Doanh nghiệp 2020 và quy định pháp luật Việt Nam

Hộ kinh doanh cá thể là một loại hình kinh doanh truyền thống tại Việt Nam, đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế, đặc biệt ở khu vực nông thôn và các ngành nghề nhỏ lẻ như buôn bán, dịch vụ, sản xuất thủ công. Với sự ra đời của Luật Doanh nghiệp 2020, khung pháp lý điều chỉnh hoạt động của hộ kinh doanh đã được làm rõ hơn, đặc biệt là các nghĩa vụ của chủ hộ kinh doanh. Tuy nhiên, việc thực thi các nghĩa vụ này trong thực tế vẫn còn nhiều bất cập, đòi hỏi sự cải thiện từ cả phía nhà nước và chủ thể kinh doanh. Bài bình luận này sẽ phân tích các nghĩa vụ chính của chủ hộ kinh doanh theo Luật Doanh nghiệp 2020, đánh giá thực tiễn áp dụng, và đề xuất giải pháp để nâng cao hiệu quả quản lý.

Luật Doanh nghiệp 2020 dành riêng Chương VII (Điều 79-88) để quy định về hộ kinh doanh, trong đó xác định rõ chủ hộ kinh doanh là cá nhân đứng tên trong giấy chứng nhận đăng ký hộ kinh doanh và chịu trách nhiệm chính trong mọi hoạt động kinh doanh. Các nghĩa vụ cụ thể bao gồm:

• Nghĩa vụ đăng ký và tuân thủ quy định pháp luật (Điều 80, Điều 81): Chủ hộ kinh doanh phải đăng ký tại cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện, cung cấp thông tin chính xác về tên, địa điểm, ngành nghề, và số vốn kinh doanh. Sau khi được cấp giấy chứng nhận, họ phải hoạt động đúng phạm vi ngành nghề đã đăng ký và không được kinh doanh các ngành nghề cấm (ví dụ: sản xuất ma túy, kinh doanh vũ khí).
• Nghĩa vụ chịu trách nhiệm vô hạn (Điều 79 khoản 3): Chủ hộ kinh doanh chịu trách nhiệm vô hạn đối với mọi hoạt động kinh doanh, tức là phải dùng toàn bộ tài sản của mình (không chỉ tài sản đăng ký kinh doanh) để thanh toán nợ hoặc nghĩa vụ tài chính nếu hộ kinh doanh không đủ khả năng chi trả. Đây là điểm khác biệt lớn so với doanh nghiệp tư nhân hoặc công ty trách nhiệm hữu hạn.
• Nghĩa vụ thuế và tài chính (Điều 83): Chủ hộ kinh doanh phải nộp các loại thuế theo quy định, bao gồm thuế môn bài, thuế giá trị gia tăng (VAT), và thuế thu nhập cá nhân (TNCN). Theo Nghị định 126/2020/NĐ-CP, mức thuế môn bài dao động từ 300.000 đến 1.000.000 VND/năm tùy mức vốn đăng ký, trong khi thuế VAT và TNCN thường áp dụng phương pháp khoán.
• Nghĩa vụ lao động (Điều 79 liên hệ với Bộ luật Lao động 2019): Nếu sử dụng lao động, chủ hộ kinh doanh phải ký hợp đồng lao động (trừ trường hợp dưới 10 người lao động thường xuyên), đóng bảo hiểm xã hội (BHXH), bảo hiểm y tế (BHYT), và đảm bảo quyền lợi cho người lao động theo Bộ luật Lao động 2019.
• Nghĩa vụ thông báo thay đổi (Điều 85): Khi có sự thay đổi về thông tin hộ kinh doanh (tên, địa chỉ, ngành nghề), chủ hộ phải thông báo với cơ quan đăng ký kinh doanh trong thời hạn 10 ngày kể từ ngày thay đổi.

Thực tiễn áp dụng và những thách thức

Trên thực tế, Luật Doanh nghiệp 2020 đã mang lại sự minh bạch hơn trong quản lý hộ kinh doanh so với trước đây (khi hộ kinh doanh chủ yếu được điều chỉnh bởi Nghị định 78/2015/NĐ-CP). Tuy nhiên, việc thực hiện các nghĩa vụ của chủ hộ kinh doanh vẫn đối mặt với nhiều thách thức.

Thứ nhất, vấn đề tuân thủ đăng ký và kê khai thuế còn hạn chế. Theo thống kê của Tổng cục Thuế năm 2023, Việt Nam có khoảng 2,1 triệu hộ kinh doanh, nhưng chỉ khoảng 70% thực hiện đăng ký đầy đủ và nộp thuế đúng hạn. Nhiều hộ kinh doanh nhỏ lẻ, đặc biệt ở khu vực nông thôn, không đăng ký hoặc kê khai sai lệch doanh thu để trốn thuế. Điều này xuất phát từ nhận thức pháp luật thấp và thủ tục hành chính còn rườm rà ở một số địa phương.

Thứ hai, trách nhiệm vô hạn gây áp lực lớn cho chủ hộ kinh doanh. Vì phải chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản cá nhân, nhiều chủ hộ e ngại mở rộng quy mô kinh doanh hoặc vay vốn ngân hàng, dẫn đến việc hoạt động kinh doanh bị bó hẹp trong phạm vi nhỏ lẻ. Ví dụ, một hộ kinh doanh buôn bán tạp hóa tại Hà Nội (báo cáo trên Báo Lao Động ngày 10/01/2024) đã từ chối vay 200 triệu VND để nhập hàng vì lo ngại rủi ro mất nhà nếu kinh doanh thất bại.

Thứ ba, nghĩa vụ lao động thường bị xem nhẹ. Nhiều hộ kinh doanh sử dụng lao động thời vụ hoặc gia đình mà không ký hợp đồng lao động, không đóng BHXH, BHYT. Theo báo cáo của Bảo hiểm Xã hội Việt Nam năm 2023, chỉ khoảng 30% hộ kinh doanh có từ 5-10 lao động tuân thủ đầy đủ quy định về bảo hiểm. Điều này không chỉ vi phạm pháp luật mà còn ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động.

Thứ tư, thiếu cơ chế giám sát hiệu quả cũng là một vấn đề. Cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện thường chỉ kiểm tra khi có khiếu nại hoặc thanh tra đột xuất, dẫn đến tình trạng nhiều hộ kinh doanh hoạt động “ngoài luồng” mà không bị phát hiện.

Đánh giá và đề xuất cải thiện

Luật Doanh nghiệp 2020 đã tạo bước tiến trong việc công nhận hộ kinh doanh như một chủ thể kinh doanh hợp pháp, nhưng các nghĩa vụ đặt ra vẫn chưa thực sự phù hợp với đặc thù của loại hình này. Trách nhiệm vô hạn, tuy đảm bảo tính ràng buộc, lại hạn chế khả năng phát triển của hộ kinh doanh trong bối cảnh cạnh tranh với các doanh nghiệp tư nhân và công ty. Bên cạnh đó, việc thực thi pháp luật còn phụ thuộc nhiều vào ý thức tự giác của chủ hộ, trong khi chế tài xử phạt chưa đủ sức răn đe (theo Nghị định 98/2020/NĐ-CP, mức phạt vi phạm về đăng ký kinh doanh chỉ từ 1-5 triệu VND).

Để cải thiện, tôi đề xuất một số giải pháp sau:

• Đơn giản hóa thủ tục hành chính: Chính phủ cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số trong đăng ký và nộp thuế, ví dụ như mở rộng hệ thống kê khai thuế điện tử cho hộ kinh doanh, giảm thời gian và chi phí tuân thủ.
• Xem xét giới hạn trách nhiệm: Có thể bổ sung quy định cho phép chủ hộ kinh doanh đăng ký mức vốn chịu trách nhiệm cụ thể (giống doanh nghiệp tư nhân), thay vì trách nhiệm vô hạn, để khuyến khích mở rộng kinh doanh.
• Tăng cường hỗ trợ pháp lý: Tổ chức các chương trình tập huấn miễn phí về nghĩa vụ thuế, lao động cho chủ hộ kinh doanh, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, nhằm nâng cao nhận thức pháp luật.
• Nâng cao hiệu quả giám sát: Cơ quan thuế và đăng ký kinh doanh cần phối hợp chặt chẽ hơn, sử dụng dữ liệu số hóa để phát hiện sớm các vi phạm, thay vì chỉ dựa vào thanh tra định kỳ.

Kết luận

Nghĩa vụ của chủ hộ kinh doanh theo Luật Doanh nghiệp 2020 và quy định pháp luật Việt Nam phản ánh nỗ lực của nhà nước trong việc đưa loại hình kinh doanh này vào khuôn khổ pháp lý, đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong môi trường kinh doanh. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng cho thấy còn nhiều khoảng trống giữa quy định và thực tế, từ nhận thức của chủ hộ đến hiệu quả quản lý của cơ quan chức năng. Để hộ kinh doanh phát huy vai trò trong nền kinh tế, cần có sự điều chỉnh linh hoạt hơn trong chính sách, kết hợp giữa khuyến khích tuân thủ và giảm bớt gánh nặng pháp lý. Chỉ khi đó, các nghĩa vụ này mới thực sự trở thành công cụ hỗ trợ, thay vì rào cản đối với chủ hộ kinh doanh.